Cele projektu
Głównym celem projektu jest upamiętnienie i pogłębienie znajomości polskiej filozofii chrześcijańskiej i ukazanie roli, jaką pełniła ona w szeroko pojętej kulturze, nauce, ekonomii, polityce, sztuce, obyczajowości, religii w XX wieku. W pierwszej kolejności jest nim monograficzne opracowanie myśli 13 wybitnych przedstawicieli tego nurtu filozofii, działających zwłaszcza w drugiej połowie XX-tego wieku:
Mieczysława Gogacza, Piotra Lenartowicza, Stanisława Kamińskiego, Kazimierza Kloskowskiego, Kazimierza Kłósaka, Feliksa Konecznego, Mieczysława Alberta Krąpca, Tadeusza Stycznia, Tadeusza Ślipki, Józefa Tischnera, Karola Wojtyły, Jacka Woronieckiego, Zofii Józefy Zdybickiej.
Twórcy polskiej filozofii chrześcijańskiej, wraz z kształtowanymi przez siebie środowiskami, odegrali istotną rolę w podtrzymaniu tożsamości i rozwoju polskiej humanistyki, a także szeroko pojętych nauk ścisłych, teologicznych i społecznych. Wpływali nie tylko na życie uniwersyteckie, ale również na szeroko pojętą kulturę narodową oraz na życie społeczne i religijne. Nietrudno też dostrzec ich oddziaływanie na dokonujące się w Polsce i na świecie przemiany polityczne, na formację metod i strategii kształcenia i wychowania, na ukazywanie racjonalności postaw religijnych, na wypracowanie innowacyjnych metod obrony praw człowieka, na opracowanie i prezentację podstawowych zasad cywilizacyjnych oraz innych reguł życia publicznego. Pośród tych osób bez wątpienia pierwszoplanową rolę odegrał Jan Paweł II.
Polska filozofia chrześcijańska XX-tego wieku to filozofia sui generis. Jest ona dziełem wybitnych postaci ze świata polskiej kultury i myśli, które nie traktowały wiary jako ograniczenia czy zideologizowania ludzkiego poznania i myślenia o świecie. Wręcz przeciwnie, filozofując w jej kontekście, kierowali się zasadami racjonalnego dyskursu naukowego i najczęściej oddzielali to, co związane z wiarą religijną, od tego, co daje się ująć w poznaniu naturalnym. Czynili to, aby ukazać naturalną więź istniejącą w człowieku między tym, co przynależy do religii i tym, co wypływa z porządku naturalnego.
Pojęcie filozofii chrześcijańskiej
Filozofia chrześcijańska ma długą tradycję zmagania się o własną tożsamość pośród różnych przemian społecznych i kulturowych. Myśl ta jest bowiem tworem historycznym. Powstała w określonym czasie pod wpływem warunków kulturowych, związanych z adaptacją doktryny chrześcijańskiej do obrazu świata ukształtowanego przez filozofię starożytną. O ile fakt historycznego istnienia tej filozofii nie był i nie jest na ogół kwestionowany, to wątpliwości budzi jej status metodologiczny i epistemologiczny. Stąd też dyskusje, które w przeszłości się odbywały, koncentrowały się nie tyle na jej wymiarze historycznym, ile metodologicznym. Wielu filozofów, którzy rozwijali ten typ filozofii czuło potrzebę uzasadnienia przyjętego sposobu filozofowania, zwłaszcza że tego uzasadnienia domagał się w mniejszym lub większym stopniu kontekst kulturowy, w jakim kształtowała się określona koncepcja filozofii chrześcijańskiej. Dyskusja nad filozofią chrześcijańską, która rozgorzała w latach 30. ubiegłego wieku, nie została definitywnie zamknięta. Toczy się ona także i dzisiaj w Polsce. O jej aktualności świadczą pojawiające się opracowania, w których podejmuje się problem statusu metodologicznego tej filozofii, jak również dyscyplin, które opatrywane są przymiotnikiem „chrześcijańska”, jak np. „etyka chrześcijańska”. Za Paulem Ricoeurem można powiedzieć, że filozofia chrześcijańska nadal daje do myślenia filozofom wywodzącym się z różnych tradycji badawczych.
Filozofia chrześcijańska nigdy nie stanowiła intelektualnego monolitu. Z historycznego punktu widzenia można mówić o różnych sposobach jej artykulacji i uprawiania. Tak było wówczas, gdy powstawała i tak jest w chwili obecnej. Wydaje się jednak, że we wszystkich partykularnych sposobach jej uprawiania można za Gilsonem mówić o „filozofii chrześcijańskiej samej w sobie”. Jest to filozofia bez nazwisk, filozofia „czystych” problemów i „czystych” pojęć oraz ich konsekwencji przedmiotowych i metodologicznych. Takie spojrzenie na filozofię chrześcijańską pozwala dostrzec pewien rodzaj wspólnego chrześcijańskiego doświadczenia filozoficznego, które znajdowało wyraz w różnych tradycjach badawczych. Podobnie w historycznym rozwoju filozofii chrześcijańskiej w Polsce w XX wieku można dostrzec z jednej strony ów pluralizm sposobów jej uprawiania, z drugiej jedność chrześcijańskiego doświadczenia filozoficznego, które pozwala na uchwycenie pewnej specyfiki tego sposobu filozofowania. Pojęcie filozofii chrześcijańskiej wykuwało się w toku żarliwych dyskusji, w których ścierali się zwolennicy wprowadzenia i utrzymania tej nazwy z tymi, którzy z różnych przyczyn chcieli z jej stosowania zrezygnować. O „chrześcijańskości” filozofii można mówić raczej w kontekście pewnych inspiracji, czyli w tzw. kontekście odkrycia, niż uzasadnienia. Natomiast chrześcijaństwo jako tradycja religijna może stanowić źródło różnych sytuacji problemowych, które filozof może objaśniać przy użyciu określonych kategorii pojęciowych właściwych dla danej epoki i funkcjonującego w niej obrazu świata.
Pojęcie filozofii chrześcijańskiej jest niejednoznaczne i przez to niewyraźne. Ponadto jest ono wyrazem spięcia różnych aspektów (historycznego i przedmiotowego). Stąd z jego stosowaniem wiążą się różne problemy. Z jednej strony chodzi o opis pewnego zjawiska w obrębie kultury (zarówno w przeszłości, jak i współcześnie), z drugiej o zasadność określania w taki a nie inny sposób filozofii, z trzeciej – o kryterium przynależności danego myśliciela czy jakiejś koncepcji do tego nurtu filozofii. W żadnym z tych aspektów nie doszło dotychczas do ostatecznych rozstrzygnięć. Pojęcie filozofii chrześcijańskiej ma charakter typologiczny. Funkcjonuje jako pojęcie opisowe lub wartościujące, ale najczęściej w różnych typach dyskursów funkcjonuje w jednej i drugiej roli jednocześnie. Jako kategoria typologiczna umożliwia ono uchwycenie specyfiki badanego zjawiska z uwzględnieniem jego rozmaitych przeobrażeń dokonujących się na różnych etapach jego rozwoju historycznego.
Odwołując się do wypracowanej przez współczesnego filozofa nauki Larry’ego Laudana kategorii „tradycji badawczej”, można powiedzieć, że filozofia chrześcijańska rozwijana w Polsce w ciągu ostatniego wieku stanowi właśnie taką tradycję. Składa się na nią wiele różnych sposobów uprawiania filozofii (neotomistyczny, fenomenologiczny, hermeneutyczny, dialogiczny czy analityczny) urzeczywistnianych w ramach różnych szkół filozoficznych lub też przez indywidualnych myślicieli, którzy zachowywali daleko idącą powściągliwość wobec przynależności do jakiekolwiek sformalizowanej szkoły filozoficznej. Niektóre z tych koncepcji filozofii chrześcijańskiej, jak tomizm lowański czy tradycyjny, wydają się należeć już do przeszłości i nie mają realnego wpływu na kształt współczesnej kultury i edukacji filozoficznej, inne zaś wpływ ten w mniejszym lub większym stopniu jeszcze zachowują, jak tomizm egzystencjalny czy fenomenologia, jeszcze inne, jak analityczna filozofia chrześcijańska, dopiero nabierają rozpędu i być może w niedalekiej przyszłości wytworzą nowy paradygmat uprawiania filozofii chrześcijańskiej. Zmieniająca się mentalność współczesnego człowieka wymusza poniekąd na filozofach chrześcijańskich zmianę dotychczasowych sposobów prowadzenia dyskursu. Powoduje to przekształcenia w obrębie chrześcijańskiej tradycji badawczej, które wiążą się z zanikaniem starych i pojawianiem nowych sposobów konceptualizacji chrześcijańskiego doświadczenia.
Kontekst historyczny
Prezentowany projekt badawczy dotyczy polskiej filozofii chrześcijańskiej XX wieku. Zrozumienie jej specyfiki i znaczenia jest niemożliwe bez uwzględnienia zasadniczego tła historyczno-politycznego, towarzyszącego jej uprawianiu i funkcjonowaniu – zwłaszcza w drugiej połowie ubiegłego stulecia.
Wiek XX był czasem szczególnej próby nie tylko dla Polski. Obok odzyskania niepodległości w 1918 roku, naznaczyły go dwie wojny światowe, rewolucja bolszewicka, narodziny systemów totalitarnych, zorganizowane formy ludobójstwa, połączone ze zniewoleniem i pogardą dla godności człowieka. Wszystko to odcisnęło wyraźne piętno na kulturze polskiej, europejskiej i światowej. Dotknęło także filozofię. Zasadniczym wyzwaniem, przed jakim stanęła filozofia chrześcijańska w Polsce w początkach XX wieku było formowanie się kształtu życia społecznego w odzyskującym niepodległość państwie. W sporze o kształt życia społecznego ujawniały się nie tylko różnice polityczne i społeczne, ale stojące u ich podstaw różnice antropologiczne, określające relacje między człowiekiem a społecznością. Dlatego myśliciele chrześcijańscy okresu międzywojennego skupiali sią określeniu i propagowaniu swojego personalistycznego stanowiska w opozycji do kolektywizmu i indywidualizmu. Po roku 1945, wraz z narzuceniem Polsce przez ZSRR systemu totalitarnego, monopolowi politycznemu towarzyszył monopol światopoglądowy, za którym stała oficjalna wykładnia filozofii marksistowsko-leninowskiej.
W związku z tą sytuacją wielu przedwojennych profesorów akademickich utraciło pracę na swoich uczelniach, między innymi: Władysław Tatarkiewicz, Roman Ingarden, Izydora Dąmbska, Henryk Elzenberg i Tadeusz Kotarbiński. Ograniczano swobodę badań naukowych i kontakt z myślą filozoficzną zza żelaznej kurtyny. Polska humanistyka znalazła się w ideologicznym potrzasku. Przez szereg dziesięcioleci środowiska akademickie podlegały naporowi różnych form ideologii marksistowskiej. W tych niesprzyjających warunkach, już pod koniec lat 40. XX wieku, w Polsce zaczęła intensywnie odradzać się szeroko rozumiana filozofia chrześcijańska. Izolacja przez władze państwowe ośrodków naukowych, w których była uprawiana, wiązała się ze względną swobodą od nacisków ideologicznych i pozwalała zachować autonomię w prowadzeniu badań. Wbrew temu, co się powszechnie sądzi, była to filozofia uprawiana nie tylko przez osoby duchowne, ale też przez świeckich, którzy w obszarze myśli chrześcijańskiej poszukiwali dróg wolnego i nieskrępowanego dogmatami partyjnymi poznania i myślenia. Stawiany przez jej przedstawicieli opór intelektualny odegrał bardzo ważną rolę najpierw w ochronie polskiej kultury narodowej na przestrzeni całego XX wieku, a potem w kształtowaniu jej chrześcijańskiego oblicza, wreszcie w jej dalszym rozwoju.
Filozofia chrześcijańska stała się w XX wieku ideowym spoiwem, niezbędnym dla zachowania ciągłości kultury polskiej i łącznikiem polskości z cywilizacyjnym dziedzictwem Zachodu Europy. Dlatego w okresie komunizmu spotykała się ona z różnymi szykanami, a także próbami jej dyskredytacji czy instrumentalizacji. To właśnie w tym czasie próbowano przedstawiać ją jako formę myślenia życzeniowego, nabudowanego na wierzeniach religijnych oraz jako dyskurs ideologiczny całkowicie sprzeczny ze współczesną nauką. Przeciwko takiemu podejściu występowali wszyscy przedstawiciele polskiej filozofii chrześcijańskiej. Wysiłek uprawiania filozofii nierzadko przybierał u nich formę ethosu wspartego nie tylko silną wiarą, ale także autentycznym patriotyzmem.
Specyfika polskiej filozofii chrześcijańskiej
Filozofia chrześcijańska w XX wieku nie była monolityczna. Cechował ją pluralizm punktów wyjścia i rozstrzygnięć problemów badawczych. Na te same problemy odpowiadano na różny sposób, co nierzadko prowadziło do interesujących dyskusji, w których przełamywano bariery izolacji intelektualnej. Przed drugą wojną światową filozofia ta była kształtowana przez obowiązujący jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym tomizm tradycyjny, ale po drugiej wojnie światowej na czoło zaczęły wybijać się inne wersje filozofii tomistycznej o nachyleniu egzystencjalnym, transcendentalnym, lowańskim czy fenomenologicznym. Lata 80. i 90. ubiegłego wieku jeszcze bardziej pogłębiły pluralizm filozofii chrześcijańskiej w Polsce. Otwarcie na hermeneutykę filozoficzną i filozofię dialogu (Józef Tischner) zaowocowało wypracowaniem nowych koncepcji w obrębie filozofii chrześcijańskiej, które, odnosząc się krytycznie do jej tradycyjnych formuł, starały się w nowy sposób odpowiadać na wyzwania współczesnego świata i człowieka.
Z początkiem XXI wieku nastąpiła częściowa integracja środowiska polskich filozofów chrześcijańskich. W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim zaczęto wydawać Powszechną encyklopedię filozofii, a następnie Encyklopedię filozofii polskiej. Zainicjowane przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Międzyuczelniane Seminarium Naukowe „Styczeń – Ślipko – Tischner. Inspiracje chrześcijańskie w etyce” doprowadziło do integracji środowisk UKSW w Warszawie, Akademii Ignatianum w Krakowie i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W późniejszych latach dołączyło do tej inicjatywy wiele innych uczelni w Polsce, m.in. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu czy Uniwersytet Śląski w Katowicach. Seminaria te pokazały aktualną kondycję filozofii i etyki chrześcijańskiej w Polsce, przyczyniły się także do pogłębienia refleksji metodologicznej i przedmiotowej nad aktualnymi problemami tego nurtu filozofii. Szczególną uwagę zwrócono na potrzebę interdyscyplinarności badawczej.
Dynamikę polskiej filozofii chrześcijańskiej XX wieku widać w relacjach pomiędzy jej czołowymi reprezentantami. Mimo łączącego tych filozofów związku z chrześcijaństwem, niejednokrotnie dochodziło pomiędzy nimi do ostrych polemik. W wielu kwestiach pozostali oni filozoficznymi adwersarzami, a ich poglądy nie dawały się ze sobą uzgodnić. Było to więc środowisko zróżnicowane, twórcze i dlatego może być bardzo ciekawe dla badaczy z innych krajów. Nie była to zatem filozofia li tylko apologetyczna i konfesyjna. Był to dyskurs żywy i otwarty na intelektualne wyzwania współczesności, w którym wyrażała się gotowość do dialogu, a czasem konfrontacji z tym, co pojawiało się w kulturze na polu życia społecznego, nauki, norm obyczajowych, instytucji życia politycznego. Słowem, filozofia ta przenikała całość osobowego życia człowieka i budowała ludzką kulturę, poszerzając i porządkując dziedzinę wiedzy naukowej, wpływając na życie moralne i obyczajowe, inspirując ludzką twórczość artystyczną, a także przyczyniając się do pogłębienia życia religijnego.
Filozofię tę tworzyły wybitne osobowości, których działania wychowawcze oraz zaangażowanie w pracę badawczą znajdowały uczniów i naśladowców na polu nauki, ale także sprzyjały powstawaniu szkół filozoficznych związanych z osobą mistrza. Oddziaływanie tychże postaci, jak i związanych z nimi środowisk, wykroczyło daleko poza granice kultury polskiej, stając się częścią dziedzictwa światowego, co pokazują przykłady kardynała Karola Wojtyły, Mieczysława Alberta Krąpca czy Józefa Tischnera.
Zawartość tomów
Każdemu z 13 filozofów został poświęcony został odrębny tom, według opracowanego klucza prezentacji jego myśli: biografia i bibliografia danego autora, źródła inspiracji filozoficznej (wpływ szkoły, afiliacje, zapożyczenia od innych systemów), preferowana koncepcja filozofii, podejmowane problemy i propozycje ich rozwiązań, słownik podstawowych pojęć, polemiki i dyskusje, jakie dany autor prowadził w środowisku krajowym i zagranicznym.
Każdy tom składa się z opracowania monograficznego oraz wyboru reprezentatywnych dla danego autora wypisów tekstów.Przewodnik po polskiej filozofii chrześcijańskiej XX i XXI wieku obejmuje natomiast dokonania większości polskich filozofów chrześcijańskich XX wieku w najważniejszych działach filozofii, co pozwala na ukazanie całej panoramy analizowanego nurtu filozoficznego. W ten sposób został częściowo usunięty, dający się zauważyć w obecnym projekcie, brak uwzględnienia większej puli autorów. Przewodnik po polskiej filozofii chrześcijańskiej w XX i XXI wieku stanowi kompendium – przegląd poszczególnych dziedzin filozofii (metafizyki, teorii poznania, logiki i metodologii nauk, antropologii, etyki, estetyki, aksjologii, filozofii religii, filozofii społeczne i politycznej), sporządzone pod kątem omówienia dorobku oraz wydobycia wielu nowatorskich rozwiązań proponowanych przez chrześcijańskich filozofów polskich, które wpływały na kształt dyskursu filozoficznego tak w Polsce, jak i za granicą.
Znaczenie projektu
Projekt służy dostarczeniu „klucza” interpretacyjnego do zrozumienia polskiej filozofii chrześcijańskiej, promocji ośrodków akademickich, które w czasie totalitaryzmu komunistycznego zachowały niezależność w pracy filozoficznej, opracowaniu myśli nestorów polskiej humanistyki według przejrzystego klucza interpretacyjnego, ukazaniu młodemu pokoleniu wzorców intelektualnych, a często także moralnych, angażowania się jednostek i poszczególnych grup w aktywne tworzenie kultury nawet w najbardziej niesprzyjających warunkach politycznych.
Prace polskich filozofów chrześcijańskich, podobnie jak sam projekt, mają charakter interdyscyplinarny. Stąd ma on znaczenie nie tylko dla filozofii, ale również dla innych dziedzin wiedzy czy kultury. Badania filozoficzne ze swej natury są bowiem najbardziej uniwersalne i podstawowe dla wszystkich dziedzin wiedzy. W sensie najogólniejszym dostarczają podstawowych przesłanek dla każdej z nauk szczegółowych (przyrodniczych i humanistycznych). Przynależą one do zewnętrznej bazy nauki dając tej nauce odpowiednie uzasadnienie i wskazując na granice jej kompetencji poznawczych.
Projekt ma istotne znaczenie dla wzbogacenia wiedzy o filozofii chrześcijańskiej zwłaszcza poza granicami kraju, gdzie filozofia ta jest znana bardzo słabo albo – w przypadku niektórych autorów – pozostaje całkowicie nieznana. Większość dotychczasowych opracowań dotyczących polskich filozofów chrześcijańskich opublikowano w języku polskim, natomiast poważne braki występują w przekładach i komentarzach obcojęzycznych. Z uwzględnionych autorów najwięcej opracowań w językach obcych (przede wszystkim język angielski) dotyczy Karola Wojtyły, Mieczysława Alberta Krąpca, Feliksa Konecznego, jak również Józefa Tischnera. W przypadku pozostałych autorów brakuje nie tylko opracowań obcojęzycznych, ale niekiedy także i prac w języku polskim. Dlatego ich myśl jest bardzo mało znana w Europie i na świecie, zaś jeśli już ich dorobek został w ogóle odnotowywany, to jedynie okazjonalnie.